podrozdział pracy magisterskiej
Ustawą o najwyższej randze prawnej regulującą prawa człowieka w Polsce jest Konstytucja. Rozdział II wymienia takie prawa i wolności, jak np. równość wobec prawa, zakaz dyskryminacji – zasady o charakterze zarówno ogólnym, jak i osobistym, politycznym, gospodarczym i społecznym. Zgodnie z art. 30 Konstytucji godność człowieka jest źródłem wolności i praw człowieka i obywatela, jest wrodzona i niezbywalna. Skutki godności nie zależą od wieku i stanu cywilnego osoby (art. 32 ust. 1 Konstytucji, zgodnie z którym wszyscy ludzie są równi wobec prawa oraz art. 32 ust. 2 tej ustawy, który zakazuje dyskryminacji ). Przepisy, które szczególnie chronią dzieci i rodziny to art. 48 sek. 1 i 2 oraz art. 72 Konstytucji RP.
Kolejnym aktem prawnym, na który zwrócę uwagę, będzie Kodeks karny z dnia 6 czerwca 1997 r. Zawarte w nim przepisy mają chronić dziecko przed złym traktowaniem i innymi przejawami niemoralnego traktowania dzieci. Są to wszystkie przepisy prawa karnego, w których ofiarą może być dziecko. Dotyczą one: przestępstw seksualnych, przestępstw związanych ze stosowaniem przemocy psychicznej, przestępstw przeciwko rodzinie (uchylanie się od obowiązku alimentacyjnego, znęcanie się nad członkami rodziny).
Polskie prawo przyjęło wszystkie normy prawa międzynarodowego w zakresie ochrony praw dziecka. Przyjęte przez Polskę ustawy mają pierwszeństwo przed regulacjami wewnętrznymi.28
Krajowe akty prawne w tym zakresie mają charakter bardziej szczegółowy.
Polski system ochrony dzieci przed złym traktowaniem (w świetle uznanych zaleceń międzynarodowych)
Omówienie problemu zakazu przemocy w ustawodawstwie krajowym jest dość skomplikowane, ponieważ istnieje wiele poziomów ochrony dzieci. Zagadnienie to objęte jest nie tylko przepisami prawa karnego, ale także prawa cywilnego i administracyjnego. Praca koncentruje się na prawnej ochronie karnej dzieci, a także na przepisach Konstytucji RP chroniących dziecko. Szczególnej ochronie podlegają dobra dziecka, takie jak życie, zdrowie i prawidłowy rozwój dziecka, moralność, godność i wolność osobista.
Do przepisów chroniących życie dziecka oraz jego zdrowie i rozwój możemy zaliczyć przepisy artykułów 30, 40 i 41 Konstytucji, jak również niektóre przepisy Kodeksu karnego. Przepis artykułu 40 Konstytucji zakazuje tortur, nieludzkiego, okrutnego lub poniżającego traktowania i karania – jak również stosowania kar cielesnych. Przepis artykułu 41 ustęp 1 Konstytucji natomiast gwarantuje każdemu nietykalność cielesną29.
Wiąże się z tym ustanowienie obowiązku szkolnego do ukończenia 18 lat (dotyczy tego artykuł 70 ustęp 1 Konstytucji), a także zakaz stałego zatrudniania dzieci poniżej 16 roku życia (artykuł 65 ustęp 3)30.
Wszystkie te prawa wynikają bezpośrednio z artykułu 30 Konstytucji, który mówi, iż przyrodzona i niezbywalna godność człowieka, a więc także dziecka jest źródłem wolności i praw człowieka i obywatela. Tak więc dziecko jest podmiotem wszystkich praw konstytucyjnych, chyba że Konstytucja wymaga dla ich uzyskania osiągnięcia pewnego wieku – tak jest w przypadku prawa wyborczego.
Zgodnie z Konwencją o Prawach Dziecka, Konstytucja, umieszcza prawa chroniące życie i zdrowie człowieka – także dziecka jako prawa i wolności osobiste, czyli niezbywalnie przyrodzone każdemu człowiekowi. Konsekwencją powyższych przepisów jest między innymi to, iż kary cielesne nie mogą być stosowane ani wprowadzane w ramach prawnie dopuszczalnego systemu kar, jak również w stosunkach międzyludzkich.
Sformułowanie tych przepisów ma charakter generalny, nie przewiduje żadnych ograniczeń w stosowaniu wskazanych zakazów. Nie mogą być więc stosowane wobec dzieci: okrutne, nieludzkie czy poniżające traktowanie, a także kary cielesne.
Ogólnikowość tego przepisu może prowadzić do licznych wątpliwości w praktyce. Nie wiadomo bowiem, czy wobec rozwiązań ustawodawcy zgodne z prawem jest stosowanie wobec dzieci kar fizycznych. Wydaje się jednak, iż chodziło ustawodawcy o inne znaczenie podmiotowe kar cielesnych. Nie chodzi bowiem tutaj o sytuację w której nie można w ramach karcenia zastosować wobec dziecka kary cielesnej, ale o sytuacje w których zabronione jest stosowanie kar cielesnych w celu wpłynięcia na psychikę człowieka (np. przy składaniu zeznań). Jednak Trybunał Konstytucyjny nie wypowiedział się na ten temat.
Konstytucja zawiera również przepisy, które w szczególny sposób chronią życie dziecka w rodzinie. Należą tutaj artykuł 48 ustęp 1 i 2, jak również artykuł 72 Konstytucji. Pierwszy z nich obejmuje prawo rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi poglądami i przekonaniami. „To prawo dzieci stanowi jednocześnie granice uprawnień wychowawczych rodziców, którzy te przekonania mają obowiązek uwzględniać.”31
Przepis artykułu 48 ustęp 2 Konstytucji stanowi, że w przypadku zaniedbania rodziców w wychowaniu dzieci, nienależytego wykonywania obowiązków rodzicielskich lub niekorzystnego wpływu na proces wychowania, sąd może ograniczyć lub całkowicie pozbawić ich praw rodzicielskich – podyktowane jest to dobrem dziecka. Przepis artykułu 72 Konstytucji wprowadza prawo każdego do żądania od władz ochrony dziecka przed przemocą, okrucieństwem, a także demoralizacją i wyzyskiem. Przepis ten realizuje art. 37 Konwencji o Prawach Dziecka. Zakres obowiązków władzy publicznej został zdefiniowany dość szeroko. Jej zadaniem jest zapewnienie dziecku odpowiedniej edukacji w sensie fizycznym i moralnym. Jest to szczególnie ważne, gdy dziecko pozbawione jest opieki rodzicielskiej.
Z kolei przepis art. 72 sek. 2 Konstytucji stanowi, że przy ustalaniu praw dziecka zarówno organy władzy publicznej, jak i osoby odpowiedzialne za dziecko mają obowiązek wysłuchać dziecka i, w miarę możliwości, starać się uwzględniać jego zdanie. Za ochronę praw dziecka odpowiada Rzecznik Praw Dziecka. Biuro to tworzone jest na podstawie art. 72 sek. 4 Konstytucji. Stanowi on, że ustawa ma określać uprawnienia i sposób powoływania Rzecznika Praw Obywatelskich. Tą ustawą jest ustawa z 6 stycznia 2000 roku O Rzeczniku Praw Dziecka32.
Normy zawarte w Konstytucji dotyczące ochrony życia i rozwoju dziecka spełniają standardy międzynarodowe.
Kodeks karny jako zbiór przepisów szczególnych wyróżnia rodzaje przestępstw przeciwko dzieciom. Zasadniczo istnieją dwa poziomy interesów dziecka, które są chronione prawem karnym. Są to: osoba dziecka, jego zdrowie, bezpieczeństwo, troska o niego, a także rozwój umysłowy dziecka, a tym samym jego moralność, a także przeciwdziałanie jego demoralizacji33.
Zakres ochrony dziecka rozciąga się na okres prenatalny (chronione jest dziecko poczęte), a także życie nowonarodzonego, jednak obecnych przepisów w tym zakresie w stosunku do przepisów dawnego Kodeksu karnego jest mniej. Są one zgodne z artykułem 6 Konwencji Genewskiej, według której „ Państwa- Strony uznają, że każde dziecko ma niezbywalne prawo do życia.”34
Do przepisów, które szczególnie chronią życie i zdrowie dziecka, a zwłaszcza życie rodzinne, należą te zawarte w rozdziale XXVI Kodeksu karnego. Są to przepisy art. 208 kk stwierdzający przestępstwo nietrzeźwości małoletniego, 209 – zakaz alimentacyjny, art. 210 kk – zaniechanie i art. 211 kk o uprowadzeniu lub zatrzymaniu małoletniego. Z kolei przepisy chroniące rozwój umysłowy dziecka obejmują artykuły Kodeksu karnego w rozdziale XXV Przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i przyzwoitości. Są to przepisy takie jak: art. 200 kk określający czyn zmysłowy, art. 201 kk określający przestępstwo kazirodztwa, art. 202 § 2 i § 3 k.k. określające przestępstwo pornografii, art. 204 § 3 k.k. określający nawoływanie do uprawiania prostytucji, a także uprawianie prostytucji przez małoletniego, a art. 204 § 4 k.k. o „handlu ludźmi” oraz art. 253 § 1 k.k. definiujący handel ludźmi, a więc także dziećmi (praktyka ta niestety staje się coraz bardziej powszechna). A także przestępstwo nadużycia zawarte w rozdziale XXVI Kodeksu Karnego. pod tytułem Przestępstwa przeciwko rodzinie i opiece, gdzie w szczególny sposób chroniony jest rozwój psychiczny i fizyczny dziecka.
Przepisy Kodeksu pracy, a w szczególności rozdziału IX tego Kodeksu, chronią również rozwój fizyczny i umysłowy dziecka. Między innymi zabrania się zatrudniania osób, które nie ukończyły 16 roku życia, mają obowiązek odbycia szkolenia zawodowego do 18 roku życia, natomiast pracodawca ma obowiązek prowadzić ewidencję osób nieletnich i zatrudniać ich wyłącznie do lekkich prac.
Obecne rozwiązania prawne uznają jednoznacznie podmiotowość prawną dziecka. Opiera się ona „zwłaszcza na uznaniu, że jest ono osobą, której ze względu na niedojrzałość należy się szczególna ochrona i troska ze strony ludzi dorosłych”35.
Jest to związane ze standardami zawartymi w międzynarodowych aktach prawnych. Wszystkie te akty podkreślają naturalne prawo dziecka do szczególnej ochrony. Instytucje publiczne powinny kierować się nakazem jak najlepszego zabezpieczenia interesów dziecka.
Również istnieje wiele propozycji zmian systemowych, które mają na celu poprawienie ochrony praw dziecka. Propozycje te dotyczą głównie zamian w Kodeksie karnym. Polska również ratyfikuje w najbliższym czasie dwa protokoły dodatkowe do Konwencji o Prawach Dziecka dotyczące zakazu angażowania dzieci w konflikty zbrojne, a także handlu dziećmi, dziecięcej prostytucji i pornografii36.
Działania Rzecznika Praw Dziecka mają również na celu poprawę polskiego prawa w tym zakresie. Zwrócił się zatem do przewodniczącego Specjalnej Komisji ds. Zmian Kodyfikacyjnych o wprowadzenie do kodeksu karnego nowego rodzaju przestępstwa znęcania się nad małoletnimi i osobami bezbronnymi, a także o zwiększenie odpowiedzialności karnej (zarówno niższej, jak i wyższej). próg). W uzasadnieniu Rzecznik powołała się na dane KGP, które wskazują na kilkunastoprocentowy wzrost przestępstw z użyciem przemocy wobec dzieci.
Rzecznik wydaje się słusznym stwierdzeniem, że obecne regulacje prawne w niewystarczającym stopniu chronią dzieci przed przemocą i okrucieństwem. Niższy ustawowy próg ryzyka, tj. 6 miesięcy, nie pozwala na oddzielenie sprawcy od ofiary w taki sposób, aby ofiara miała bezpieczną przyszłość. W obecnych propozycjach nowelizacji Kodeksu karnego zmieniono niektóre przestępstwa przeciwko dzieciom. Są to zmiany, które proponują przede wszystkim wydzielenie odrębnej kategorii przestępstw przeciwko dzieciom do poszczególnych redakcji oraz podwyższenie ustawowego limitu kary. Tak jest np. w przypadku przestępstwa znęcania się, gdzie ustawodawca proponuje uwzględnienie w art. 191 kk odrębne paragrafy, które dotyczą w szczególności ochrony praw dziecka przed złym traktowaniem.37
Pozostałe propozycje zmian polegają przede wszystkim na podwyższeniu wymiaru kary. Tak jak w przypadku przestępstwa pornografii, rozpijania małoletniego, przestępstwa niealimentacji, porzucenia, uprowadzenia małoletniego.
Rzecznik Praw Dziecka zwrócił się również do Prezesa Rady Ministrów o przedstawienie stanu realizacji postanowień Deklaracji Sztokholmskiej38.
W odpowiedzi Pełnomocnik Rządu stwierdził, że: „(…) system pomocy rodzinie i dziecku w pierwszej kolejności jest nastawiony na pomoc w rozwiązywaniu życiowych problemów rodziny zanim nastąpi rozkład więzi rodzinnych oraz zaistnieją okoliczności zmuszające do rozłączenia rodziny. Silna zdrowa rodzina jest najlepszą ochroną dzieci i młodzieży przed wszelkimi patologiami, również prostytucją i pornografią (…)”39.
Skala przemocy i jej zakres określają, jaki powinien być system przeciwdziałania krzywdzeniu dzieci. Analiza istniejących rozwiązań, jak również istniejących form pomocy wskazuje na wiele niedociągnięć i ograniczony charakter pomocy dzieciom jako ofiarom przemocy oraz niewystarczający wpływ na sprawców.
28 Art. 91 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej, Dz. U. 01 nr 28 poz.319. Konstytucja stawia ratyfikowane umowy międzynarodowe przed ustawami stanowiącymi prawo wewnętrzne.
29 L. Kociucki: Ochrona dziecka przed złym traktowaniem, [w:] Konwencja o Prawach Dziecka jw. s. 383.
30 L. Garlicki: Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu., wyd. III, Warszawa 1999, s. 100.
31 W. Skrzydło: Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r., Komentarz, wyd. II 1999 r. s. 72.
32 Dz. U. z 2000 r., nr 6 poz. 69.
33 H. Kołakowska – Przełomiec: Dziecko jako sprawca i jako ofiara przestępstwa, (Ochrona dziecka w prawie karnym), [w:] Konwencja o prawach dziecka, jw. s. 421.
34 A. Kwak, A. Mościskier: Rzeczywistość…, jw. s. 65.
35 Konwencja o Prawach Dziecka. Analiza i wykładnia, jw. s. 421.
36 Informacja na podst.: Informacja Rzecznika Praw Dziecka o działalności za 2001 r. oraz uwagi o stanie przestrzegania praw dziecka, Warszawa 2002 r.
37 Projekt obywatelski zmian do Kodeksu karnego z 11.07.2001 r., druk nr 775.
38 Pismo z 27.12.2001 r. RPD/GR – 1735/01/MD. Dokument ten zobowiązał Rząd RP do wszelkich działań mających na celu zwalczanie seksualnego wykorzystania dzieci.
39 Pismo do Rzecznika Praw Dziecka z dn. 15.05.2001 r.