Renta rodzinna z ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników[1] przysługuje członkom rodziny w razie śmierci pracownika pozostającego w stosunku pracy. Renta rodzinna przysługuje także po osobie, która nie pozostawała w chwili śmierci w zatrudnieniu, a miała ustalone prawo do emerytury lub renty inwalidzkiej albo spełniała warunki wymagane do uzyskania jednego z tych świadczeń. Rentę rodzinną mogą otrzymać: dzieci własne, dzieci drugiego małżonka, dzieci przysposobione oraz przyjęte na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletności wnuki, rodzeństwo i inne dzieci, w tym także w ramach rodziny zastępczej. Pewne wątpliwości w praktyce sądów nasuwało prawo pasierbów do renty rodzinnej, zwłaszcza w sytuacji, gdy następuje kolizja uprawnień do renty rodzinnej po śmierci pracownika (rencisty) między dziećmi zmarłego a jego pasierbem.
Spór powstał na tle wysokości renty rodzinnej, która uległa podziałowi w zależności od liczby uprawnionych do niej osób. Sąd Najwyższy w uchwale z 22 II 1974r., III UZP 1/72 stwierdził, że pasierbem jest każde dziecko drugiego małżonka. Prawo pasierba do renty rodzinnej jest uzależnione tylko od spełnienia warunków przewidzianych w ustawie o z.e.p. i ich rodzin, chyba że przyznanie tego świadczenia byłoby niezgodne z istotą i celem renty rodzinnej. Przy rozstrzyganiu takich spraw decydujące znaczenie ma kwestia, czy zmarły małżonek rodzica, tj. ojczym lub macocha, był żywicielem pasierba, w więc czy przyczyniał się w sposób istotny do dostarczania mu środków utrzymania i wychowywania, czy pasierb znalazł w nim prawdziwą opiekę rodzicielską.
W sytuacji, gdy organ rentowy, rozpoznając wniosek o rentę rodzinną po zmarłym pracowniku złożony przez dziecko uprawnione do renty, poweźmie wiadomość, że pozostały także dzieci pochodzące z innego małżeństwa zmarłego, które mogą być uprawnione do renty rodzinnej po nim, obowiązany jest zawiadomić je i rozpoznać także ich prawo do tej renty (uchwała Sądu Najwyższego z 18 II 1988r., II UZP 1/88[2]). Dzieci własne, dzieci drugiego małżonka i dzieci przysposobione mają prawo do renty rodzinnej:
- do ukończenia 16 lat życia,
- do ukończenia nauki w szkole, jeżeli przekroczyły 16 lat życia, nie dłużej jednak niż do osiągnięcia 25 lat życia,
- bez względu na wiek, jeżeli stały się inwalidami I lub II grupy w okresie, o którym mowa w pkt. 1 lub 2,
przyjęte na wychowanie i utrzymanie wnuki, rodzeństwo i inne dzieci mogą otrzymać rentę rodzinną, jeżeli spełnią powyższe warunki, a ponadto jeżeli:
- zostały przyjęte na wychowanie i utrzymanie co najmniej na rok przed śmiercią pracownika (emeryta lub rencisty) oraz
- gdy nie mają prawa do renty po zmarłych rodzicach, a gdy rodzice żyją:
- nie mogą zapewnić im utrzymania,
- pracownik lub jego małżonek był ich opiekunem ustanowionym przez sąd.
Sąd Najwyższy w wyroku z 11 IV 1996 roku, II UR 4/96[3] stwierdził, iż całokształt przepisów prawnych regulujących prawo do renty rodzinnej dla dzieci wskazuje, że zasadniczym celem tego świadczenia jest dostarczanie środków utrzymania tym dzieciom pracownika (rencisty), które w związku z kształceniem się w szkole nie wykonują pracy stanowiącej źródło utrzymania.
Renta rodzinna wynosi:
- dla jednej osoby uprawnionej- 85% świadczenia, które przysługiwałoby zmarłemu ( renty inwalidzkiej II grupy lub emerytury),
- dla dwóch osób uprawnionych- 90% tego świadczenia,
- dla trzech lub więcej osób- 95% tego świadczenia.
Wszystkim uprawnionym dzieciom przysługuje tylko jedna, łączna renta rodzinna. Może ona ulec podziałowi w sytuacji, gdy opiekę nad dziećmi sprawują różne osoby lub gdy zażąda tego uprawniony do renty pełnoletni członek rodziny, jak również, gdy zajdą inne okoliczności uzasadniające podział. Sierotom zupełnym przysługuje dodatek wynoszący miesięcznie 30% najniższej renty rodzinnej. Prawo do renty rodzinnej ulegnie zawieszeniu, jeżeli uprawnione osoby:
- pobierają stypendia na studia zagraniczne,
- uczą się w szkołach wojskowych, kształcących kandydatów na żołnierzy zawodowych,
- przebywają w zakładzie specjalnym, w domu dziecka lub innej placówce opiekuńczo-wychowawczej, o ile pobyt w tych placówkach jest nieodpłatny lub rodzice (opiekunowie) zwolnieni są w całości od ponoszenia odpłatności,
- przebywają w zakładzie poprawczym lub karnym.
W przypadku przebywania sieroty zupełnej w domu dziecka lub innej placówce opiekuńczo-wychowawczej ¼ przysługującej renty jest przekazywana na mieszkaniową książeczkę oszczędnościową.
W pewnych wypadkach osoby niepełnoletnie, a także osoby pełnoletnie uczące się nabywają samodzielnie uprawnienia do świadczeń z ubezpieczenia społecznego. Ustawa o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin przewidywała możliwość nabycia przez uczniów szkół ponadpodstawowych, studentów szkół wyższych i uczestników studiów doktoranckich prawa do renty inwalidzkiej, jeżeli stali się inwalidami I lub II grupy w czasie uczęszczania do szkoły lub odbywania studiów. Oznacza to, że w razie spełnienia powyższych przesłanek, osoby te, nie będące przecież jeszcze pracownikami, a nawet będące nieletnimi, mają możliwość otrzymania świadczeń z pracowniczego systemu ubezpieczeń społecznych. Świadczenia pieniężne przysługują powyższym osobom w wysokości najniższej renty inwalidzkiej lub rodzinnej.
Ustawa o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin przewiduje także możliwość otrzymania renty inwalidzkiej przez osoby niepełnoletnie- będące już pracownikami, a także przez osoby pełnoletnie uczące się przez pewien okres po zakończeniu nauki w szkole. Zgodnie z artykułem 33 ustęp 3 omawianej ustawy, jeżeli pracownik podjął zatrudnienie przed osiągnięciem 18 lat, uważa się, że spełnia warunek posiadania wymaganego okresu zatrudnienia, aby otrzymać rentę inwalidzką. Podobnie warunek ten uważa się za spełniony w przypadku, jeżeli dana osoba podjęła zatrudnienie w ciągu 6 miesięcy po ukończeniu nauki w szkole ponadpodstawowej lub w szkole wyższej.
Od 1 IX 1997 roku – na mocy rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 8 VIII 1997 roku w sprawie orzekania o niezdolności do pracy dla celów rentowych – o niezdolności do pracy, jej stopniu, a także przewidywanym okresie trwania tej niezdolności orzeka jednoosobowo i jednoinstancyjnie lekarz orzecznik Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Na podstawie tego orzeczenia decyzję wydaje organ rentowy. Wnioskodawca niezadowolony z decyzji może ją zaskarżyć do Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych. Osobie, u której stwierdzono, że niezdolność do pracy jest trwała, przysługuje renta stała, a jeżeli niezdolność jest okresowa – renta okresowa.
Zgodnie z § 12 rozporządzenia Rady Ministrów z 7 II 1983 roku w sprawie postępowania o świadczenia emerytalno-rentowe i zasad wypłaty tych świadczeń – dzieci własne, dzieci drugiego małżonka oraz dzieci przysposobione ubiegające się o rentę rodzinną powinny przedstawiać dokumenty stwierdzające:
- datę urodzenia osoby, po której ma być przyznana renta rodzinna, datę zgonu pracownika lub rencisty, swoją datę urodzenia, okres zatrudnienia zmarłego uzasadniający prawo do renty i wysokość zarobku stanowiącego podstawę wymiaru renty,
- fakt uczęszczania do szkoły, jeżeli ukończyły 16 lat,
- istnienie inwalidztwa, jeżeli przyznanie renty jest uzależnione od zaliczenia do I lub II grupy inwalidów,
- oświadczenie czy korzystają z funduszy publicznych i czy są zatrudnione w pełnym wymiarze czasu pracy.
Dzieci przyjęte na wychowanie i utrzymanie: wnuki, rodzeństwo i inne dzieci ubiegające się o przyznanie renty rodzinnej powinny ponadto przedstawić oświadczenie:
- że zostały wzięte na wychowanie i utrzymanie co najmniej na rok przed śmiercią pracownika, emeryta lub rencisty,
- nie mają prawa do renty po rodzicach, a gdy rodzice żyją – nie mogą zapewnić im utrzymania, albo że pracownik, emeryt lub rencista był opiekunem ustanowionym przez sąd.
Członkom rodziny pracownika lub rencisty, który zmarł wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, przysługuje „wypadkowa” renta rodzinna. Do renty tej uprawnione są: dzieci własne, przysposobione oraz przyjęte na wychowanie i utrzymanie wnuki, rodzeństwo i dzieci obce. Jeżeli śmierć pracownika nastąpiła w wyniku wypadku, nie musi być spełniony warunek, aby wnuki, rodzeństwo i dzieci obce były przyjęte na wychowanie i utrzymanie co najmniej na rok przed śmiercią pracownika. Znacznym ułatwieniem w otrzymaniu „wypadkowej” renty rodzinnej jest fakt, że członkowie rodziny pracownika zmarłego w następstwie wypadku przy pracy lub choroby zawodowej nabywają prawo do renty niezależnie od okresu zatrudnienia ich zmarłego żywiciela. Renta rodzinna wynosi miesięcznie:
- 70% podstawy wymiaru renty- jeżeli do renty uprawniona jest jedna osoba,
- 75% podstawy wymiaru renty- jeżeli do renty uprawnione są dwie osoby,
- 85% podstawy wymiaru renty- jeżeli do renty uprawnione są trzy lub więcej osób.
Dzieci własne, przysposobione, pasierbowie, wnuki i rodzeństwo spełniające w dniu śmierci pracownika warunki wymagane do uzyskania renty rodzinnej są uprawnione także do jednorazowego odszkodowania pieniężnego.
Zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego z 30 XI 1987 roku, III PZP 36/87[4] także dziecko poczęto, a jeszcze nie urodzone w chwili śmierci swego ojca spowodowanej wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową, jeżeli urodzi się żywe, nabywa prawo do jednorazowego odszkodowania na podstawie artykułu 12 ustęp 2 pkt 2 ustawy z 12 VI 1975 roku o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Jednorazowe odszkodowanie w razie śmierci pracownika uspołecznionego zakładu pracy jest wypłacone członkom jego rodziny przez ten zakład, natomiast w razie śmierci pracownika nieuspołecznionego zakładu pracy- przez ZUS.
Jeżeli dziecko – bez względu na wiek – wymaga stałej opieki oraz pielęgnacji lub pomocy w czynnościach samoobsługowych, matce przysługuje wówczas prawo do wcześniejszej emerytury. Prawo to uzyskuje matka dziecka, jeżeli spełnia następujące warunki:
- ma okres zatrudnienia wynoszący łącznie z okresami równorzędnymi i zaliczalnymi (składkowe i nieskładkowe) 20 lat,
- nie może kontynuować zatrudnienia z powodu stanu zdrowia dziecka,
- sprawuje osobistą opiekę nad dzieckiem, które zostało zaliczone do I lub II grupy inwalidów.
Jeżeli dziecko nie ukończyło 16 lat życia, nie wymaga się orzeczenia o inwalidztwie, wystarczy stwierdzenie przez poradnię specjalistyczną lub oddział sprawujący opiekę medyczną , iż wymaga ono stałej opieki. Jednocześnie, zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego III UZP 20/90[5], prawo to przysługuje tylko matce sprawującej opiekę na dzieckiem, które stało się inwalidą I grupy przed ukończeniem 18 roku życia. Ponadto nie przewiduje się wstrzymania świadczenia emerytalnego w sytuacji poprawy stanu zdrowia dziecka, które w chwili oceniania uprawnień do świadczenia wymagało stałej opieki lub zostało zaliczone do I lub II grypy inwalidów.
Jeżeli matka dziecka pobierała rentę inwalidzką, to nie stoi na przeszkodzie ustaleniu prawa do wcześniejszej emerytury z tytułu sprawowanej opieki na dzieckiem.
W przypadku, gdy matka dziecka nie może sprawować osobistej opieki nad dzieckiem, w razie jej śmierci czy pozbawienia władzy rodzicielskiej- z prawa do wcześniejszej emerytury może skorzystać:
- ojciec dziecka, z tym że musi mieć okres zatrudnienia wynoszący łącznie z okresami równorzędnymi i zaliczalnymi- 25 lat,
- inna osoba, która przyjęła dziecko na wychowanie w ramach rodziny zastępczej albo została ustanowiona jego prawnym opiekunem i wychowuje dziecko.
W celu wzmożenia opieki nad dziećmi znajdującymi się w trudnej sytuacji materialnej z powodu niemożności wyegzekwowania świadczeń alimentacyjnych został utworzony – na mocy ustawy z 18 VII 1974 roku[6] o funduszu alimentacyjnym- fundusz alimentacyjny, którego dysponentem jest Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Świadczenia z funduszu alimentacyjnego przysługują osobie zamieszkałej w Polsce, której alimenty zostały ustalone tytułem egzekucyjnym pochodzącym od sądu. Podmiotem tych świadczeń jest zatem dziecko, które znajduje się w trudnej sytuacji materialnej. Świadczenia te nie przysługują, jeżeli dziecko przebywa w zakładzie opiekuńczo-wychowawczym czy też po osiągnięciu pełnoletności nie uczęszcza do szkoły dziennej i nie zostało zaliczone do I lub II grupy inwalidów. Świadczenia te ustala ZUS na wniosek osoby uprawnionej, ośrodka pomocy społecznej lub właściwej organizacji społecznej. Wniosek ten składa się za pośrednictwem organu prowadzącego egzekucję, łącznie z informacją o bezskuteczności egzekucji alimentów. ZUS podejmuje decyzję w przedmiocie przyznania świadczeń, które wypłaca się poczynając od miesiąca, w którym został złożony wniosek. ZUS podejmuje także decyzję o zaprzestaniu wypłaty świadczeń, jeżeli wygasł obowiązek alimentacyjny, po osiągnięciu pełnoletności przez osobę uprawnioną do alimentów albo gdy odpadnie choćby jeden z warunków, od którego zależy przyznanie świadczeń.
Ustawa z 24 I 1991 roku[7] o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego stanowi w artykule 4 ustęp 1, iż przepisy ustawy stosuje się również do osób, które podlegały represjom wojennym i okresu powojennego. Sąd Najwyższy w wyroku z 14 V 1996 roku, III ARN 99/95[8] przyjął, że dzieci, które urodziły się i przebywały w obozie jenieckim nadzorowanym przez władze bezpieczeństwa Trzeciej Rzeszy Niemieckiej, podlegały represjom wojennym w rozumieniu artykułu 4 ustęp 1 pkt 1 b ustawy z 1991 roku, zatem dotyczy ich ustawa o kombatantach.
—
[1] Ustawa o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin, Dz. U. z 1990r., Nr 36, poz. 206.
[2] OSNCP 1989, Nr 11, poz. 172.
[3] OSNAPiUS 1996, Nr 20, poz. 311.
[4] OSNCP 1988, Nr 2-3, poz. 23.
[5] OSNCP 1991, Nr 5-6, poz. 66.
[6] Ustawa o funduszu alimentacyjnym z 18 VII 1974r., Dz. U. z 1991, Nr 45, poz. 200.
[7] Ustawa o kombatantach z 24 I 1991r., Dz. U. z 1997, Nr 142, poz. 950.
[8] OSP 1997, Nr 4, poz. 77.