Wracając do Konwencji o prawach dziecka istotne jest, że zgodnie z jej postanowieniami, w pierwszej kolejności odpowiadają za dziecko rodzice. Odpowiedzialność państwa zaś jest subsydiarna. Subsydiarność ta ma dwa aspekty. Pierwszy polega na działaniach ustawodawczych i administracyjnych, mających na celu zapewnienie dziecku takich dóbr, których rodzice zapewnić mu nie mogą. Należą do nich: ochrona zdrowia, szkolnictwo, zabezpieczenie praw socjalnych oraz pomoc udzielona rodzicom w wykonywaniu obowiązków przez rodziców. Drugi aspekt omawianej subsydiarności polega na zastąpieniu rodziców w razie ich śmierci lub jeśli z innych względów nie mogą oni wykonywać swoich obowiązków wobec dziecka. Do obowiązków państwa w takiej sytuacji, zgodnie z artykułem 20 Konwencji, należy zabezpieczenie dziecka przez ustanowienie opiekuna prawnego, umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej lub placówce opiekuńczo-wychowawczej.
Artykuł 19 Konwencji zawiera nakaz, aby państwa podejmowało „wszelkie właściwe kroki w dziedzinie ustawodawczej, socjalnej oraz wychowawczej dla ochrony dziecka przed wszelkimi formami przemocy fizycznej bądź psychicznej krzywdy lub nadużyć, zaniedbania bądź niedbałego traktowania lub wyzysku”. Stąd więc wynika, że za ochronę dziecka przed negatywnymi skutkami konfliktu między jego rodzicami jest odpowiedzialne państwo[1].
Konwencja formułuje zasadę równości praw wszystkich dzieci i wymienia kryteria, które nie mogą być podstawą dyskryminacji i zróżnicowania dzieci. Są to: rasa, kolor skóry, płeć, język, religia, opinie polityczne lub inne dziecka, lub jego rodziców czy opiekunów, pochodzenie narodowe lub społeczne, sytuacja rodzinna, pochodzenie etniczne, wiara i praktyki religijne, sytuacja majątkowa, poziom wykształcenia, urodzenie lub jakiekolwiek inne względy (artykuł 3 ustęp 1). Zasada równych praw i niedyskryminacji figuruje we wszystkich podstawowych dokumentach międzynarodowych z dziedziny praw człowieka. Podkreślić jednak trzeba, że jest ona najbogatsza, to znaczy zawiera największą liczbę kryteriów, które nie mogą być podstawą jakiegokolwiek zróżnicowania, właśnie w Konwencji o prawach dziecka. Przepis ten nie ogranicza się tylko do proklamowania zasady równości praw, ale zobowiązuje państwa do podjęcia odpowiednich środków, by dziecko było skutecznie chronione przed wszelkimi formami dyskryminacji lub sankcji z powodu sytuacji prawnej, działalności, opinii lub przekonań religijnych swych rodziców, opiekunów lub innych członków rodziny. Ogólne obowiązki państwa w zakresie realizacji praw proklamowanych w Konwencji określone są w jej artykule 5, który stanowi, że państwa zobowiązują się podjąć wszelkie odpowiednie środki ustawodawcze i administracyjne, przy uwzględnieniu możliwości, jakimi dysponują i w razie potrzeby w ramach współpracy międzynarodowej, dla zagwarantowania praw uznanych w Konwencji.
Konwencja rozwiązuje kwestię obywatelstwa dziecka w podobny sposób co wcześniej wspomniana konwencja o bezpaństwowcach. Zobowiązuje ona Państwa-strony do zagwarantowania obywatelstwa każdemu dziecku urodzonemu na jego terytorium, jeżeli nie przysługuje mu inne obywatelstwo (artykuł 2).
Obowiązek uwzględniania interesu dziecka we wszystkich decyzjach podejmowanych przez instytucje publiczne i prywatne, sformułowany już w preambule, powtórzony jest w artykule 3. Przepis ten dodaje ponadto, że we wszystkich postępowaniach sądowych i administracyjnych, w których w grę wchodzi interes dziecka, winna być przewidziana możliwość wysłuchania punktu widzenia samego dziecka, i winien on być brany pod uwagę. Artykuł zobowiązuje także państwa do podjęcia odpowiednich kroków ustawodawczych i administracyjnych w celu zapewnienia dziecku ochrony i opieki, koniecznej dla jego dobra, uwzględniając prawa i obowiązki rodziców i opiekunów lub innych osób prawnie odpowiedzialnych. Przewiduje on nadto, iż państwa będą czuwać, by kierownictwo i personel instytucji, które bezpośrednio zajmują się dziećmi, podlegały odpowiedniej kontroli.
Państwa uznają, że dziecko powinno korzystać z opieki swych rodziców, a jego miejsce pobytu określane jest przez ojca i matkę lub jedno z nich (artykuł 6 ustęp 1). Jednocześnie przepis ten przewiduje możliwość oddzielenia dziecka od jednego lub obojga rodziców, na podstawie decyzji kompetentnych organów, o ile jest ona podyktowana interesem dziecka. W dalszym ciągu są wskazane okoliczności, które uzasadniają tego rodzaju decyzje oraz tryb ich postępowania. W artykule tym określone są również warunki kontaktowania się dziecka z rodzicami, jeśli jest od nich oddzielone oraz obowiązki państwa z tym związane.
Konwencja reguluje zasady łączenia rodzin, w sytuacji gdy jest to związane z wyjazdem rodziców lub dzieci do innego państwa. Przewiduje, że podania w tych sprawach winny być załatwiane „w sposób pozytywny, humanitarny i szybki”. Jednocześnie zagwarantowana jest możliwość kontaktu dzieci z rodzicami, jeśli ci ostatni zamieszkują na terytorium innego państwa, na podobnych zasadach o jakich już mówiłam. Sygnatariusze Konwencji zobowiązani są podjąć kroki dla zapobieżenia nielegalnemu przesiedlaniu dzieci za granicę. Ma to się odbywać między innymi na drodze zawierania odpowiednich umów międzynarodowych.
Państwa gwarantują dziecku prawo swobodnego wyrażania opinii we wszystkich kwestiach (artykuł 7). Uznają również prawo dziecka do wolności myśli, wyznania i religii, która obejmuje również prawo dostępu do wykształcenia w duchu obranej religii lub wiary. Dalsze postanowienia tego artykułu określają uprawnienia rodziców do kierowania dzieckiem w zakresie wykonywania tego prawa.
Artykuł 8 z kolei stanowi, że rodzice, a w odpowiednich przypadkach opiekunowie, ponoszą odpowiedzialność za wychowanie i rozwój dziecka. Państwa podejmą wszelkie niezbędne kroki, aby zagwarantować uznanie zasady, że oboje rodzice ponoszą wspólną i jednakową odpowiedzialność. Dla zapewnienia i popierania praw proklamowanych w Konwencji państwa udzielać będą odpowiedniej pomocy rodzicom i opiekunom, i będą popierać rozwój instytucji powoływanych do troszczenia się o dzieci. Dzieci rodziców pracujących zawodowo mają prawo do korzystania z usług specjalnych instytucji powoływanych do sprawowania opieki nad dziećmi i do odpowiednich ułatwień. Instytucje i usługi te będą odpowiadać kryteriom ustalonym przez odpowiednie władze, szczególnie w zakresie bezpieczeństwa i warunków zdrowotnych. Dalej mowa jest o tym, że państwa podejmą środki ustawodawcze, administracyjne, socjalne i wychowawcze w celu ochrony dziecka przed wszelkimi formami zamachów i gwałtów, fizycznych lub psychicznych, poniżającym lub złym traktowaniem, wyzyskiem i wykorzystywaniem seksualnym. Określono także środki, zarówno prewencyjne jak represyjne, jakie powinny być przez państwa podjęte.
Nie można pominąć istotnego artykułu 9, który formułuje prawo dostępu dziecka do informacji, szczególnie tych, które mają na uwadze jego dobro, jak również zdrowie fizyczne i psychiczne. Ważna jest także kwestia roztaczania szczególnej opieki nad dziećmi, które z jakichkolwiek powodów pozbawione są swego środowiska rodzinnego. Obowiązki w tym zakresie nałożone są w sposób jednoznaczny na państwa (artykuł 10). Obszerny artykuł dotyczy instytucji przysposobienia dziecka. Postanowienia te formułują trzy podstawowe zasady: uwzględnianie interesu dziecka, ułatwianie procedury przysposobienia i jednocześnie poddanie jej kontroli państwa przez przekazanie kompetencji do podejmowania decyzji organom państwowym i zagwarantowanie skuteczności prawnej aktu przysposobienia (artykuł 11).
Konwencja zobowiązuje państwa do udzielenia odpowiedniej ochrony i pomocy dziecku, które ubiega się o status uchodźcy, albo które taki status już posiada na podstawie norm prawa krajowego lub międzynarodowego. Chodziło tu o zagwarantowanie takiemu dziecku możliwości korzystania ze wszystkich praw zawartych w omawianej Konwencji i innych aktach międzynarodowych.
Szczególnie obszerny jest fragment Konwencji, który poświęcono uprawnieniom dzieci upośledzonych umysłowo lub fizycznie. Mowa jest o pomocy państwa, we wszystkich dziedzinach życia społecznego, która sprzyjać będzie samodzielności i niezależności dzieci i stworzy warunki umożliwiające im godne życie[2].
—
[1] W. Stojanowska, Ochrona dobra dziecka w świetle Konwencji o prawach dziecka i prawa polskiego, Jurysta 1998, Nr 1, s. 13-14.
[2] A. Michalska, Międzynarodowa ochrona praw dziecka, [w:] RPEiS 1/85, s. 14-17.