Atrybut wolności woli, jako konstytutywny element osobowej natury człowieka, ma wymiar aksjologiczno-moralny1.
Podejmowane przez człowieka wybory w przeważającej mierze nie są aksjologicznie neutralne, ponieważ są opowiedzeniem się za dobrem lub złem. Człowiek, wbrew twierdzeniu Nietzschego, nie znajduje się „poza dobrem i złem”. Dotyczy to zwłaszcza jego fundamentalnych opcji światopoglądowych, ideowych, moralnych i społecznych. Człowiek jest odpowiedzialny za swe postępowanie, dlatego wolność ontologiczna dla każdego człowieka jest szansą, wyzwaniem i zobowiązaniem. Wolna wola jest swoistym rezerwuarem energii psychiczno-duchowej, której wykorzystanie zależy od wewnętrznej dojrzałości człowieka. [Wolna wola jest ontycznym datum ludzkiej natury. Sposób jej aktualizacji zależy od człowieka, tj. od jego aksjologicznego ukierunkowania. Już św. Augustyn zauważył, że autodeterminacja może prowadzić do wewnętrznej wolności, lecz nie zawsze tak się dzieje. Tylko „dobra wola” jest autentycznie wolna2.
Tak więc należy mówić o etyce ludzkiej wolności.
W myśli chrześcijańskiej odróżnia się dwa podstawowe typy wolności: , ontologiczną i psychologiczno-moralną. Wolność woli (liberum arbitrium) jest człowiekowi „dana”, wolność wewnętrzna (libertas) jest mu „zadana”. Pierwsza z nich sprowadza się do autodeterminacji, tj. braku przymusu i realnej możliwości dokonania wyboru. Druga jest efektem moralnych wysiłków człowieka, tj. przezwyciężania presji moralnego zła i zdolności do realizacji dobra. Wolność wewnętrzna to moralno-osobowa wolność człowieka3.
Idea wolności wewnętrznej była obecna już w refleksji filozoficznej stoików, w myśli zaś chrześcijańskiej stała się trwałym elementem.
Stoicka koncepcja wolności łączy panteizującą ontologię z wrażliwością etyczną. Marek Aureliusz i Epiktet, czołowi przedstawiciele stoickiej myśli filozoficznej, odróżniali wolność zewnętrzną i wolność wewnętrzną. Dlatego twierdzili, że niewolnik może być wewnętrznie bardziej wolny od swego właściciela. Wolna wola nie jest zdolna do przełamania faktu przemijalności człowieka, ale uzdalnia go do samoopanowania i kierowania własnym życiem. Wolności nie należy jednak utożsamiać z dowolnością i samowolą. Wolność wewnętrzna to wolność moralna od wad4.
Człowiek autentycznie wolny nie jest niewolnikiem wartości materialnych czy zmysłowości, nie lęka się nikogo ani niczego, z godnością i pokojem przyjmuje swój los i perspektywę śmierci. Stoicka koncepcja wolności jest niewątpliwie szlachetna, ale pozbawiona racjonalnych przesłanek ontologicznych. Naturalistyczno-panteistyczny kontekst doktrynalny pozwala np. na aprobatę samobójstwa,a pośrednio nie zachęca bynajmniej do ascezy niezbędnej dla nabycia wolności wewnętrznej.
w świecie współczesnym Soboru Watykańskiego Drugiego. Stwierdza ona: „Taką zaś wolność zdobywa człowiek, gdy uwalniając się od wszelkiej niewoli namiętności, dąży do swego celu drogą wolnego wyboru dobra oraz zapewnia sobie skutecznie i pilnie odpowiednie pomoce”. Wspomniany dokument soborowy wyraźnie rozgranicza wolność ontologiczną i wolność moralną człowieka. Powyższa dystynkcja jest powszechnie akceptowana w myśli chrześcijańskiej, nawiązał do niej również Jan Paweł II. W swej pracy Osoba i czyn, pisanej w okresie profesury w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, wolność ontologiczną charakteryzował jako samoopanowanie i samostanowienie człowieka16.
Problematykę wolności moralnej szeroko omawia w encyklice Veritatis splendor, gdzie także nawiązał do słów Chrystusa „Poznacie prawdę, a prawda was wyzwoli”. Papież wyakcentował aksjologiczny wymiar wolności, zwłaszcza zaś jej związek z obiektywną prawdą17.
Wolność, oparta na prawdzie i dobru moralnym, jest wolnością wewnętrzną człowieka.
Powszechne niemal przekonanie o potrzebie wypracowania wolności wewnętrznej przez każdego człowieka jest pośrednim, ale jednoznacznym potwierdzeniem ścisłych więzi pomiędzy kategorią wolności a etyką. Aktywność człowieka, dysponującego wolną wolą, ma wymiar etyczny. Przemawia za tym szereg racji. Pierwszą i podstawową jest fakt, że człowiek jest ontologicznie uzdolniony do samokierowania własną osobą i swymi świadomymi działaniami. Autodeterminizm nie jest aksjologicznie neutralny. Człowiek jest częściowo zdeterminowany przez wiele zewnętrznych i wewnętrznych czynników: strukturę somatyczno-biologiczną i psychiczną, tradycję rodzinną i narodową, środowisko społeczne, szkołę, więzi towarzyskie itd. Mimo to jest zdolny do kształtowania własnej osobowości (mikrokosmosu własnego „ja”), ukierunkowania życia na określone wartości, wyboru interesujących go celów, korzystania z odpowiednich środków, nawiązywania relacji społecznych18.
Wolność człowieka jest rzeczywista, choć ograniczona. Autodeterminizm nie jest ani determinizmem, ani indeterminizmem. Wolna wola pozwala człowiekowi na samo-posiadanie, samo-opanowanie i samo-kierowanie. Jeżeli faktycznie wymienione możliwości są zaktualizowane, to człowiek nabywa wewnętrzną dojrzałość moralną. Autodeterminizm ontologiczny łączy się wówczas z autonomią wewnętrzną, dzięki której człowiek wyzwala się z fascynacji fałszu i zła. Wolność wewnętrzna to moralna prawość, władanie sobą. Korzystanie z wolności ontologicznej nie jest zatem obojętne aksjologicznie. Autodeterminizm to najczęściej wybór dobra lub zła19.
Dobro moralne, podobnie jak zło, jest konsekwencją auto-determinacji, czyli wolności człowieka. Dlatego wolność jest związana nierozerwalnie z odpowiedzialnością. Błędem ideologicznego liberalizmu jest eksponowanie i maksymalizowanie wolności indywidualnej połączone z marginalizacją idei odpowiedzialności. Prowadzi to do fałszowania pojęcia wolności, gdyż prawdziwy jej sens i rola wyjaśniają się jedynie w kontekście osobowego bytu człowieka. Skoro jest on istotą świadomą i wolną, to tym samym jest odpowiedzialny za swe działania.
[1] Acton D., Historia wolności, Kraków 1995.
[2] Antynomie wolności. Z dziejów filozofii wolności, Warszawa 1966.
[3] Aron R., Esej o wolnościach, Warszawa 1997.
[4] Bałdr, Kraków 1988. Bergson H., O bezpośrednich danych świadomości, tłum. K. Bonrowska, Warszawa 1913.
[16] Hocking W. E., Freedom of the Press, Chicago 1947.
[17] Hook S. (ed.), Determinism and Freedom in the Age of Modern Science, New York 1958.
[18] Ingarden R., Książeczka o człowieku, Kraków 1987.
[19] Jabłoński A., Filozoficzna interpretacja życia społecznego, w ujęciu Petera Wincha, Lublin 1998.