W wewnętrznej polityce państw ochrona praw człowieka znajduje formalne podstawy przede wszystkim w konstytucjach. Większość z nich zawiera specjalne fragmenty, gwarantujące wolności i prawa osobiste i polityczne. Należą do nich wolność osobista, równość wobec prawa, szacunek dla życia i godności ludzkiej, wolność wyznania, wyrażania poglądów, zrzeszania się, uczestniczenia w życiu publicznym. Niektóre z konstytucji uwzględniają również prawa i wolności ekonomiczne i socjalne, w tym prawo własności i dziedziczenia.
Na przykład polska konstytucja obok ochrony własności zapewnia obywatelom prawo do wypoczynku, zabezpieczenia społecznego, dostęp do gwarantowanej opieki zdrowotnej, bezpłatne nauczanie w szkołach publicznych.
Gwarantuje ochronę dziecka, rodziny, lokatorów i konsumentów, a także mniejszości narodowych. Inne państwa europejskie, w tym Francja, Szwecja, Dania, RFN ograniczają się do 2 – 3 tego gwarancji. Obecność w konstytucji państwa rozbudowanych praw i wolności nie zawsze oznacza ich powszechne obowiązywanie. Bez ustaw szczegółowych i mechanizmów implementacyjnych (wprowadzających przepisy prawne wykonawcze), a także dostatecznej kultury politycznej i warunków materialnych mogą one pozostawać tylko fikcją.
Dowodzą tego doświadczenia konstytucyjne państw Europy Środkowej i Wschodniej, a także państw Ameryki Łacińskiej. Z drugiej strony niektóre państwa, nie mające w konstytucjach norm odnoszących się do praw człowieka, bezwzględnie je respektują je respektują.
Ustawodawstwo zwykłe to ustawy precyzujące zapisy konstytucji, a także normy prawa karnego, cywilnego, administracyjnego, pracy oraz ustawy szczegółowe, regulujące kwestie społeczne. W ten sposób na przykład prawo do życia chroni nie tylko kodeks karny, uznający zabójstwo za zbrodnię i przewidujący za nie najwyższy wymiar kary, ale również ustawy zwiększające lub znoszące karę śmierci czy regulujące kwestię aborcji. Pośrednio temu właśnie prawu mogą służyć normy dotyczące na przykład etyki lekarskiej, opieki nad kobietami w ciąży i noworodkami, transplantacji narządów, posiadania broni palnej, ruchu drogowego, obrotu środkami odurzającymi.
Pozwalają one egzekwować od władz państwowych określone działania o charakterze prewencyjnym, niekiedy ubiegać się o renty lub odszkodowania. Obok systemu powszechnego wymiaru sprawiedliwości i sądownictwa szczególnego ochronie praw człowieka służą wyodrębnione instytucje państwowe, w tym przede wszystkim urząd Rzecznika Praw Obywatelskich (ombudsmena, zwanego na przykład w Hiszpanii Obrońcą Ludu, a we Włoszech Obrońcą Praw Obywatelskich). W niektórych krajach są też tworzone specjalne struktury interwencyjne lub nadzorujące, jak na przykład rzecznik praw dziecka, komitety i komisje ułatwiające egzekwowanie praw kobiet czy niepełnosprawnych.