Deklaracja Praw Dziecka zatwierdzona jednogłośnie na Zgromadzeniu Ogólnym Narodów Zjednoczonych 20 listopada 1959 r. składała się z preambuły i dziesięciu zasad. Uwzględniono w niej po raz pierwszy prawa cywilne dzieci. Były to na przykład prawo do posiadania nazwiska i narodowości. Rozszerzono także zakres praw do opieki. Był to wielki krok w porównaniu z dotychczasowymi uregulowaniami. Przede wszystkim przyjęto, iż prawa dziecka mają powszechny charakter, gdyż przysługują one każdemu dziecku. Po raz pierwszy Deklaracja zawarła stwierdzenie, iż dziecko ze względu na swoją niedojrzałość fizyczną i umysłową potrzebuje szczególnej opieki. Przy czym rozszerzyła ona ochronę prawną dziecka przed urodzeniem jak i po nim. Według postanowień zawartych w Deklaracji do harmonijnego rozwoju potrzebuje ono miłości i zrozumienia. Zapewniała ona prawa dziecka do wzrastania i wychowywania się pod pieczą rodziców a także prawo do nauki. Większość z tych praw nie dała się wyegzekwować prawnie. Jednak nie umniejsza to wartości Deklaracji jako olbrzymiego kroku w kierunku kształtowania praw dziecka na świecie.
Katalog praw dziecka został sprecyzowany przez uchwaloną 20 listopada 1989 r. Konwencją Praw Dziecka. Inicjatorem Konwencji była Polska, tu też uzyskała ona moc obowiązującą 7 lipca 1992 r. Treść Konwencji jest znacznie bogatsza niż dotychczasowe akty prawa międzynarodowego w tym zakresie. Tekst właściwy Konwencji poprzedza Preambuła. Nawiązuje ona do międzynarodowych aktów prawnych, w których zawarte są prawa człowieka „dokumentów, które uważane są za swoiste akty konstytucyjne współczesnej ochrony praw człowieka do Karty Narodów Zjednoczonych, Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka i Międzynarodowych paktów Praw Człowieka15. Preambuła pomaga niewątpliwie w zrozumieniu, czym są prawa dzieci, że wywodzą się one bezpośrednio z praw człowieka.
Konwencja zakazuje wszelkiej dyskryminacji dzieci, nie dzieli je na te, które pochodzą z małżeństwa i spoza niego. Pełny zakres praw obejmuje: prawa dziecka jako istoty ludzkiej (osobiste), prawa cywilne, kulturalne, socjalne, ale także polityczne16. Wszystkie one mają jednakową wartość, co zapewnia między innymi art. 3 i 4, a także inne przepisy.
Podkreśla ona za Deklaracją genewską, iż z uwagi na swoją niedojrzałość fizyczną i umysłową dziecko wymaga specjalnej opieki i troski, a także zwraca uwagę na to, że elementem opieki i troski o dziecko jest ochrona prawna, tak wobec nienarodzonego jak i narodzonego. W szeroki sposób reguluje ona prawa dzieci niepełnosprawnych, dzieci – uchodźców a także prawa dzieci w czasie konfliktów zbrojnych. Państwa – Strony muszą zapewnić im szczególną troskę, a także skuteczny dostęp do nauki, opieki zdrowotnej i rehabilitacyjnej. Dziecko ubiegające się o statut uchodźcy musi otrzymać odpowiednią ochronę i pomoc humanitarną ze strony państwa.
Naukowcy17 zwracają uwagę na istnienie w Konwencji czterech ogólnych zasad chroniących prawa dzieci. Są to: zasada pełnej i skutecznej ochrony dziecka, niedyskryminacji, nadrzędności interesów dziecka oraz praw nabytych. Pierwsza z nich zobowiązuje państwo do zapewnienia każdemu dziecku, które podlega jego jurysdykcji, praw ujętych w Konwencji. W praktyce oznacza to rozszerzenie tego obowiązku poza własne terytorium, czyli wszędzie tam, gdzie obowiązuje ta jurysdykcja. Zasada niedyskryminacji zobowiązuje państwo do ochrony dziecka przed wszelkimi formami dyskryminacji lub karania z powodu statusu prawnego, działalności, poglądów jego rodziców itp. Prawa dziecka przysługują każdemu dziecku niezależnie od rasy, koloru skóry, płci, języka religii – mają więc charakter uniwersalny. Wszelkie działania osób i instytucji muszą być nastawione na przestrzeganie dobra i interesów dziecka. Takie traktowanie zapewnia skuteczność ochrony dziecka jako osoby niedojrzałej podobną do ochrony praw człowieka dorosłego. Kolejną zasadą jest zasada nadrzędności interesów dziecka. Zgodnie z nią wszystkie decyzje dotyczące dzieci muszą zabezpieczać ich interes, a zadaniem państwa jest czuwanie nad działalnością odpowiednich instytucji odpowiedzialnych za ich opiekę i ochronę. Ostatnia to zasada praw nabytych. Gwarantuje ona pierwszeństwo korzystniejszym dla dziecka rozwiązaniom zawartym w ustawodawstwie danego kraju a także w prawie międzynarodowym obowiązującym dane państwo.
Konwencja jest aktem bardzo nowoczesnym. Reguluje sprawy aktualne dotyczące dzieci. Ustawodawca międzynarodowy miał do rozstrzygnięcia spór co do potrzeby pełnej ochrony życia człowieka od jego poczęcia czy też od jego urodzenia. W art. 1 Konwencji przyjęto kompromis, według którego dzieckiem jest istota ludzka w wieku poniżej osiemnastu lat, chyba, że zgodnie z prawem odnoszącym się do dziecka uzyska ono wcześniej pełnoletność. Ustawodawca, więc nie uregulował tego problemu jednoznacznie. Termin „istota ludzka” oznacza niewątpliwie takie dziecko, które urodzi się z rodziców pomimo wszelkiego rodzaju deformacji czy też niedorozwoju. Przyjmuje się na ogół, że dziecko nienarodzone – płód jest istotą ludzką, choć dla niektórych jest to wciąż jeszcze wątpliwe. W traktatach dotyczących praw człowieka prawo do życia jest różnie uregulowane. Deklaracja Praw Człowieka przyznaje prawo do życia „jednostce ludzkiej”, Pakt Praw Politycznych – „istocie ludzkiej”, a Europejska Konwencja Praw Człowieka po prostu „osobie”. W Konwencji o Prawach Dziecka ustawodawca expressis verbis sformułował prawo dziecka do życia (art.6). Również dyrektywy zamieszczone w preambule do Konwencji wskazują na istnienie różnorodnych potrzeb nie tylko po urodzeniu, ale również przed nim.
Państwa – Sygnatariusze mają za zadanie zapewnić dziecku warunki życia i rozwoju na miarę jego potrzeb. Rodzina jest podstawową komórką społeczeństwa i niezastąpionym środowiskiem rozwoju dziecka. Inne akty prawa międzynarodowego również podkreślają szczególną rolę rodziny w procesie rozwojowym i wychowawczym (np. art. 16 ust. 3 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka). Preambuła Konwencji o Prawach Dziecka podkreśla, że rodzina musi być otoczona niezbędną ochroną oraz wsparciem tak, by mogła w pełnym zakresie wypełniać swoje obowiązki. Dziecko zaś winno wychowywać się w środowisku rodzinnym w atmosferze szczęścia, miłości i zrozumienia. To prawo dziecka do rodziny można wyinterpretować z wielu norm Konwencji. Dla realizacji tego prawa Konwencja nakłada na państwa szereg obowiązków. Między innymi są to: poszanowanie autonomii stosunków rodzinnych (art. 8), troska o to, aby nie oddzielać dziecka od rodziców bez ważnej przyczyny (art. 9). Podstawowa rola rodziny dla rozwoju dziecka ma swój wyraz również w zaleceniach dla państw, aby w sytuacji stałego, lub czasowego pozbawienia dziecka środowiska rodzinnego preferowały one adopcję, a także umieszczenie go w zastępczym środowisku rodzinnym. Organy państwowe powinny również uwzględniać postulat rozszerzenia autonomii dziecka w miarę jego dojrzewania, co oznacza niewątpliwie stopniowe ograniczanie władzy rodzicielskiej.
Potwierdzeniem tych wskazań konwencyjnych jest wydana 29 maja 1993 r. w Hadze Konwencja o Ochronie Dzieci i Współpracy w Dziedzinie Przysposobienia międzynarodowego18. Państwa uznają w niej, iż dla pełnego i harmonijnego rozwoju osobowości dziecko powinno dorastać w środowisku rodzinnym, w atmosferze szczęścia miłości i zrozumienia. Podkreślają, że dla każdego państwa sprawą nadrzędną powinno być stosowanie odpowiednich środków w celu umożliwienia dziecku pozostawania pod opieką jego naturalnej rodziny.
Normy dotyczące ochrony dziecka w kontekście jego więzi z rodziną odpowiadają w pełni założeniom systemu wartości polskiego społeczeństwa. Panuje bowiem przekonanie, że jest ono osobą nadającą sens i wartość rodzinie. Kościół Katolicki w swym nauczaniu podkreśla szczególne powołanie małżonków do przekazania życia. Adhortacja Apostolska Ojca Świętego Jana Pawła II Familiaris Consortio z 22 listopada 1981 r. podkreśla, iż: „miłość małżeńska, prowadząc małżonków do wzajemnego poznania, które czyni z nich „jedno ciało”, nie wyczerpuje się wśród ich dwojga, (…) stają się współpracownikami Boga, udzielając daru życia nowej osobie”. I dalej Ojciec Święty naucza: „Stawszy się rodzicami, małżonkowie otrzymują od Boga dar nowej odpowiedzialności”19. Jednocześnie Kościół podkreśla, iż gdy zrodzenie potomstwa jest niemożliwe, życie małżeńskie nie traci z tego powodu swojej wartości. Definicja rodziny na gruncie obecnych realiów nie wydaje się taka oczywista20. Coraz więcej państw postuluje o to, aby zmieniono definicję rodziny, gdyż nie koniecznie powstanie rodziny musi mieć miejsce w małżeństwie. Według niektórych państw „klasyczna patriarchalna struktura rodziny powinna zostać przystosowana do tych nowych faktów.”21 Niewątpliwie świadczy to o upadku w ówczesnym społeczeństwie wartości, które od wieków były podstawą życia moralnego. Należy sobie zadać pytanie o byt społeczeństwa, które podważa jedno z podstawowych praw swojej egzystencji. Próby takie niejednokrotnie oparte są na błędnych definicjach norm zawartych w aktach prawnych stanowiących fundament praw człowieka.
Od początku 1991 r. działa 10 – osobowy Komitet Praw Dziecka powołany do badania postępów w realizowaniu zobowiązań w niej zawartych przez państwa – strony Konwencji. Mają one obowiązek przekładania Komitetowi sprawozdań o stosowaniu środków służących realizacji praw przewidzianych w Konwencji, a także o postępach w korzystaniu z tych praw.
W 1989 r. została zorganizowana światowa konferencja poświęcona problemom dzieci. Przedstawiciele 135 państw podpisali wówczas wspólną deklarację podejmując się jednocześnie programu działań, które miały zapewnić do 2000 roku m.in. redukcję o jedną trzecią liczby dzieci umierających przed ukończeniem piątego roku życia, zaspokojenie potrzeb żywnościowych dzieci, redukcję o połowę analfabetyzmu, przyznanie pierwszeństwa akcjom pomocy dzieciom – ofiarom wojen i przymusowych migracji.
Ważną rolę w kształtowaniu praw dziecka odegrała Europejska Konwencja o Wykonywaniu Praw Dziecka22. Konkretyzuje ona prawa procesowe dzieci. Mają one prawa tak do żądania od organu procesowego (i nie tylko) odpowiedzi na konkretne pytania, jak też do żądania ustanowienia przedstawiciela, który musi reprezentować dziecko w przypadku, gdy osoby, na których spoczywa odpowiedzialność rodzicielska nie mogą reprezentować go w postępowaniu sądowym. Organ sądowy w postępowaniu dotyczącym dzieci powinien podjąć decyzję zgodną z dobrem dziecka, a także przykładać należytą wagę do wyrażonego przez nie stanowiska. Organizacje krajowe powinny natomiast wspierać promowanie i wykonywanie praw dziecka poprzez instytucje, które m. in. będą dostarczać informacji dotyczących wykonywania praw dzieci.
Prawa dziecka odnoszą się głównie do relacji państwo – dziecko. Zatem państwo przyjmuje na siebie odpowiedzialność w zakresie ich ochrony. Zobowiązaniem jego jest zapewnienie dziecku ochrony i opieki w takim stopniu, w jakim jest to dla niego niezbędne.
15 M. Piechowiak: Preambuła, [w:] Konwencja o Prawach Dziecka. Analiza i wykładnia, Poznań 1999, s.20.
16 Inaczej A. Kwak, A. Mościskier: jw., s. 48.
17 Tak twierdzą B. Gronowska, T. Jasudowicz, C. Mik: O prawach dziecka, Toruń 1994, s. 14 – 17.
18 Dz. U. 00 nr 107, poz. 1128.
19 Ojciec Święty Jan Paweł II, Adhortacja Apostolska Familiaris Consortio, wyd. 22. 11 1989 r.
20 Por. A. Grześkowiak, jw. s. 161.
21 op. cit. s. 162.
22 Dz. U. 00 nr 107 poz. 1128.