Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości (MTS) powstał w wyniku długotrwałego procesu, który doprowadził do ustanowienia stałego sądu międzynarodowego. MTS ma swoje korzenie w kilku historycznych inicjatywach i instytucjach.
Koncepcja międzynarodowego sądu pojawiła się po raz pierwszy na początku XIX wieku, jednak dopiero w 1899 r. została zrealizowana w formie Stałego Trybunału Arbitrażowego, który został utworzony podczas pierwszej Konferencji Haskiej. Celem tego trybunału było rozstrzyganie sporów międzynarodowych poprzez arbitraż.
Sądownictwo międzynarodowe w ścisłym znaczeniu[1] pojawiło się wraz z utworzeniem Trybunału Środkowoamerykańskiego w 1907 roku, działającego do 1917 roku.
W 1920 r., po I wojnie światowej, powstał Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej (STSM) jako organ Ligi Narodów. STSM, choć był prekursorem MTS, nie zyskał szerokiego uznania ani pełnej legitymacji, co w dużej mierze wynikało z braku członkostwa niektórych kluczowych państw, takich jak Stany Zjednoczone. Mimo to, STSM prowadził działalność i orzekał w kilkunastu sprawach.
Zasadnicze znaczenie dla rozwoju tej instytucji miało powołanie do życia w 1920 roku i ponad dwudziestoletnia działalność Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej. Statut STSM przygotowany został przez specjalną komisję prawników, powołaną przez Radę Ligi Narodów. Po jego ratyfikacji, przez większość państw członkowskich, wszedł w życie w 1921 roku. Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej istniał obok i niezależnie od drugiego organu sadowego stworzonego przez Ligę – Stałego Sadu Rozjemczego, utworzonego na podstawie konwencji haskiej I z 1907r. Obejmował on 50 państw, przy czym członkostwo STSM nie pokrywało się z członkostwem Ligi Narodów. USA były strona STSM, a nie były członkiem Ligi, i na odwrót, ZSRR, był członkiem Ligi a nie był nigdy stroną STSM. Wszystkie państwa, które były stronami STSM podpisały klauzulę fakultatywną.
Sprawy rozpatrywane przez STSM były właściwie drugorzędne i nie dotyczyły bezposrednio interesów wielkich mocarstw. Niemniej jednak w okresie swej działalności STSM rozpatrzył 22 sprawy, zakończone orzeczeniem, wydal 27 opinii doradczych. Przykładowo można wskazać sprawę ustroju żeglugi na Kanale Kilońskim, sprawę jurysdykcji w wypadku zderzenia statków na morzu pełnym, status Wspólnoty Grenlandii. „Kilkakrotnie STSM zajmował się sprawami, w których stroną była Polska, a mianowicie: sprawa osadników pochodzenia niemieckiego w Polsce, sprawa pewnych interesów niemieckich na Górnym Śląsku (fabryka w Chorzowie), sprawa szkół mniejszościowych na Górnym Śląsku, sprawa kompetencji terytorialnych Międzynarodowej Komisji Odry, sprawa kompetencji sądów gdańskich. Orzeczenia Trybunału były z reguły niekorzystne dla Polski”[2].
Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej działał faktycznie do 1940r., formalnie jego rozwiązanie nastąpiło na podstawie uchwały ostatniej sesji Zgromadzenia Ligi Narodów z dniem 19 kwietnia 1946r.
Na zaproszenie czterech wielkich mocarstw, w dniach od 9 do 20 kwietnia 1945 roku, w Waszyngtonie odbyła się konferencja prawników. Przedstawiciele 44 krajów zaproponowali niewielkie zmiany w Statucie STSM przyjmując go za podstawę nowego Statutu. Pomimo, że „nie można formalnie identyfikować tych dwóch różnych Trybunałów, to jednak można uważać MTS za kontynuację STSM. Niemal identyczne teksty statutów tych Trybunałów jak i ciągłość judykatury dały podstawę do łącznego traktowania ich w nauce pod wspólną nazwą <<Trybunału Światowego>>”[3].
Podczas konferencji w San Francisco rozstrzygnięte zostały kwestie wynikające z powiązania Trybunału z Organizacją Narodów Zjednoczonych, jak wybór sędziów przez Zgromadzenie Ogólne i Radę Bezpieczeństwa; dopuszczanie państw nie będących członkami ONZ jako stron Statutu MTS, etc. Deklaracje o przystąpieniu do klauzuli fakultatywnej, złożone poprzednio przez członków pierwotnych ONZ miały zachować swą moc obowiązującą w stosunku do nowego Trybunału, który został utworzony z chwilą wyboru pierwszych sędziów, dokonanego w dniach 6–9 lutego 1946 roku. Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości występuje obecnie jako jeden z głównych organów ONZ, a jego Statut stanowi integralną część Karty Narodów Zjednoczonych.
Po II wojnie światowej, wraz z powstaniem Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ) w 1945 r., zdecydowano o utworzeniu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości jako głównego sądu sądowniczego ONZ. MTS zastąpił STSM, a większość jego sędziów i pracowników przeniosła się do nowo utworzonej instytucji. MTS rozpoczął swoją działalność 18 kwietnia 1946 r.
MTS, mający swoją siedzibę w Hadze (Holandia), składa się z 15 niezależnych sędziów, wybieranych na dziewięcioletnie kadencje przez Zgromadzenie Ogólne i Radę Bezpieczeństwa ONZ. Trybunał orzeka w sprawach sporów międzynarodowych, a także wydaje opinie doradcze na żądanie organów ONZ i wyspecjalizowanych agencji.
Pomimo pewnych ograniczeń, takich jak dobrowolność poddania się jurysdykcji MTS przez państwa, Trybunał odgrywa ważną rolę w kształtowaniu prawa międzynarodowego i utrzymaniu pokoju oraz sprawiedliwości na świecie.
[1] Określenia „sądownictwo międzynarodowe” używa się w podwójnym znaczeniu. W szerszym sensie obejmuje ono wszelkie sposoby pokojowego rozstrzygania sporów, polegające na przekazaniu go komuś trzeciemu ( określeniu temu odpowiadają zarówno sądy rozjemcze, jak i stałe sądy międzynarodowe) Sądownictwem w ścisłym tego słowa znaczeniu są tylko stałe sądy międzynarodowe, których Statut zawiera przepisy prawne służące za podstawę orzekania, zasady proceduralne, powoływanie sędziów w sposób kadencyjny.
[2] R. Bierzanek, J. Simonides, Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa 1997, s. 354
[3] M. Iwanejko, Spory międzynarodowe, Warszawa 1976, s. 231