Krajowy system ochrony praw człowieka to zbiór norm prawnych, instytucji i procedur mających na celu ochronę praw człowieka na poziomie krajowym. Charakter tego systemu zależy od konkretnej struktury państwa, jego tradycji prawnej, konstytucji i innych uwarunkowań kulturowych, politycznych i społecznych.
W większości krajów, ochrona praw człowieka jest zagwarantowana w konstytucji lub ustawach o ochronie praw człowieka. W Polsce, podstawą ochrony praw człowieka jest Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 roku, która gwarantuje szereg podstawowych praw i wolności obywatelskich. Ponadto, istnieją także ustawy o ochronie praw człowieka i ombudsmanie.
W ramach krajowego systemu ochrony praw człowieka, ważnymi instytucjami są m.in. sądy, ombudsman, organy administracji publicznej, a także organizacje pozarządowe zajmujące się ochroną praw człowieka. W Polsce, funkcję rzecznika praw dziecka pełni Rzecznik Praw Dziecka, a w przypadku naruszenia praw obywatelskich przez organy administracji publicznej, można skorzystać z instytucji rzecznika praw obywatelskich.
Istotnym aspektem krajowego systemu ochrony praw człowieka jest także dostęp do sądów i skuteczna ochrona prawna. Obywatele powinni mieć możliwość skutecznego dochodzenia swoich praw przed sądami, a państwo powinno zagwarantować, że system prawny jest sprawiedliwy, a decyzje sądowe są wykonywane.
Krajowy system ochrony praw człowieka jest ważnym elementem demokracji i państwa prawa. Właściwe funkcjonowanie tego systemu zapewnia ochronę praw i wolności obywatelskich, zapobiega nadużyciom władzy oraz pozwala na rozwój i postęp społeczny. W związku z tym, ważne jest ciągłe doskonalenie krajowych systemów ochrony praw człowieka oraz ich dostosowywanie do zmieniających się warunków społecznych i politycznych.
System ochrony praw człowieka różni się w zależności od kraju. Niektóre państwa członkowskie Unii Europejskiej posiadają katalogi praw człowieka wymienione w konstytucjach. Przykłady to Włochy, Hiszpania, Niemcy, Grecja i Polska. W konstytucjach tych katalogi praw i wolności mają charakter konstytucyjny i stanowią podstawę dla pozostałych norm prawnych.
Inne państwa członkowskie UE, takie jak Austria i Czechy, nie posiadają katalogu praw człowieka bezpośrednio w konstytucji, ale mają odrębną Kartę podstawowych praw i wolności. W Wielkiej Brytanii obecny jest szereg ustrojowych aktów prawnych, które określają podstawowe zasady funkcjonowania Zjednoczonego Królestwa i Irlandii Północnej. Do aktów regulujących kwestie prawno-człowiecze można zaliczyć np. ustawę o prawach (Bill of Rights) czy Ustawę o prawach człowieka (Human Rights Act).
W każdym z tych krajów system ochrony praw człowieka może się różnić. W niektórych państwach katalogi praw człowieka są bardziej rozbudowane i szczegółowe, podczas gdy w innych kraju ochrona praw człowieka opiera się na zasadzie ogólnej. Istotne jest również, czy katalogi praw człowieka są wiążące dla władz i instytucji publicznych, czy też stanowią jedynie deklarację polityczną.
W przypadku Unii Europejskiej katalog praw człowieka zawarty jest w Karcie Praw Podstawowych Unii Europejskiej, która ma charakter wiążący dla państw członkowskich. Karta ta określa zasady i wartości, które stanowią podstawę funkcjonowania Unii Europejskiej. Jednocześnie każde państwo członkowskie ma swój własny system ochrony praw człowieka, który może różnić się od innych państw.
Ważne jest również, że w każdym z krajów istnieją instytucje odpowiedzialne za ochronę praw człowieka. W Polsce jest to Rzecznik Praw Obywatelskich, który ma za zadanie m.in. monitorowanie przestrzegania praw człowieka i wprowadzanie zmian w systemie ochrony tych praw, jeśli jest to konieczne. W innych państwach członkowskich Unii Europejskiej podobne funkcje pełnią różne instytucje, np. Rzecznik Praw Obywatelskich w Czechach, Rzecznik Praw Obywatelskich w Hiszpanii czy Federalny Komisarz ds. Ochrony Danych w Niemczech.
W niektórych państwach katalogi praw człowieka mają charakter bardziej szczegółowy i precyzyjny, jak np. w Szwecji, gdzie Rząd Szwedzki wprowadził dodatkowe akty prawne, takie jak ustawa o równości płci czy ustawa o równości rasowej, które dodatkowo chronią prawa mniejszości i grup dyskryminowanych.
W Polsce katalog praw człowieka zawarty w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej jest szczegółowy i obejmuje takie zagadnienia jak wolność i równość, ochronę życia prywatnego, wolność sumienia i wyznania, wolność słowa i prasy, prawo do pracy i edukacji, prawo do sądu, czy zakaz stosowania tortur. Ponadto, Polska ratyfikowała wiele międzynarodowych umów dotyczących ochrony praw człowieka, takich jak Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych czy Europejska Konwencja Praw Człowieka, co dodatkowo zobowiązuje państwo do przestrzegania określonych standardów praw człowieka.
Krajowe systemy ochrony praw człowieka różnią się także pod względem instytucjonalnym. W niektórych państwach istnieją specjalne organy, takie jak Komisarz Praw Człowieka czy Rzecznik Praw Obywatelskich, które zajmują się ochroną i promocją praw człowieka. W Polsce Rzecznik Praw Obywatelskich ma ważną rolę w monitorowaniu i ochronie praw obywateli, w szczególności w przypadkach naruszania ich praw przez organy władzy publicznej.
Krajowe systemy ochrony praw człowieka różnią się pod względem charakteru katalogów praw, instytucjonalnego wsparcia i sposobów egzekwowania tych praw. Niemniej jednak, ich celem jest zapewnienie ochrony i poszanowania podstawowych praw każdej osoby w danym państwie.
W państwach członkowskich UE system ochrony praw człowieka jest zróżnicowany i złożony, co wynika z odmiennych tradycji prawnych oraz ustrojów politycznych. W każdym kraju istnieją różne rodzaje sądów, które zajmują się ochroną praw człowieka. W większości państw członkowskich najważniejsze sądy to sądy powszechne, które prowadzą większość postępowań cywilnych i karnych. Sądy szczególne, które rozpatrują sprawy szczególnego rodzaju, nie występują we wszystkich krajach. W ramach sądów konstytucyjnych w niektórych krajach możliwe jest badanie kwestii ochrony praw podstawowych związanych z konstytucją.
W niektórych państwach katalogi praw człowieka są wymienione w samych konstytucjach, jak np. we Włoszech, Hiszpanii, Niemczech, Grecji czy Polsce. Natomiast inne państwa, jak Austria czy Czechy, nie posiadają katalogu praw człowieka bezpośrednio w konstytucji. W takich przypadkach często istnieją odrębne akty prawne regulujące kwestie prawno-człowiecze, jak np. w Wielkiej Brytanii, gdzie obecne są szereg ustrojowych aktów prawnych.
W każdym kraju istnieją różne organy państwowe odpowiedzialne za ochronę praw człowieka. W niektórych krajach funkcjonują niezależne organy do spraw równouprawnienia, jak np. Rzecznik Praw Obywatelskich w Polsce czy Commission for Equality and Human Rights w Wielkiej Brytanii. W innych państwach, takich jak Francja, ochroną praw człowieka zajmuje się sam rząd, a w Niemczech ochroną praw człowieka zajmuje się Bundestag.[1]
Ważnym elementem krajowego systemu ochrony praw człowieka jest także udział społeczeństwa w procesie ochrony praw człowieka. W większości krajów istnieją organizacje pozarządowe, które zajmują się ochroną praw człowieka oraz organizacje związkowe, które mogą reprezentować interesy pracowników i walkę z dyskryminacją.
W ostatnich latach w niektórych państwach członkowskich pojawiły się kontrowersje dotyczące przestrzegania praw człowieka, zwłaszcza w kwestiach migracji i uchodźców. Wiele organizacji pozarządowych, instytucji międzynarodowych oraz społeczeństwa domaga się wzmocnienia ochrony praw człowieka, zwłaszcza w kontekście globalnych wyzwań, jak zmiany klimatu czy pandemia COVID-19.
Jednocześnie ważne jest zauważenie, że w niektórych państwach członkowskich nie występują klauzule pozwalające na ograniczenie praw i wolności, np. w przypadku Estonii, gdzie Konstytucja stanowi, że prawa i wolności można ograniczyć tylko w wyjątkowych sytuacjach i na mocy ustawy wydanej w sposób zgodny z Konstytucją. Podobna sytuacja ma miejsce w Słowacji, gdzie ograniczenie praw i wolności jest możliwe tylko na podstawie ustawy i w przypadkach wymienionych w Konstytucji.
Zasadniczą rolę w ochronie praw człowieka pełnią także sądy międzynarodowe, takie jak Europejski Trybunał Praw Człowieka czy Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości. Współpraca z tymi organami jest szczególnie ważna w przypadku naruszeń praw człowieka przez państwa członkowskie. Jednym z przykładów jest decyzja ETPC w sprawie A, B i C przeciwko Irlandii, w której stwierdzono, że zakaz aborcji w Irlandii stanowi naruszenie prawa do ochrony życia prywatnego i rodzinnego, gwarantowanego przez Konwencję o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności.
Podsumowując, ochrona praw człowieka na terenie państw członkowskich UE opiera się na różnych źródłach prawa, takich jak konstytucje krajowe, katalogi praw człowieka w aktach prawa krajowego, akty prawa międzynarodowego oraz orzecznictwo sądów krajowych i międzynarodowych. Ważną rolę w tym procesie pełnią także niezależne organy, takie jak komisje praw człowieka czy rzecznicy praw obywatelskich, jak również działania społeczeństwa obywatelskiego, które przyczyniają się do wyznaczania standardów w zakresie ochrony praw człowieka.
[1] P. Chybalski, Problematyka zmiany Ustawy Zasadniczej RFN, „Państwo i Prawo” 2018, nr 12, s. 107.