Specyfika cywilizacji islamu jest tak odrębna, że zachodnie, liberalne koncepcje i kategorie praw człowieka zupełnie do tego świata nie przystają. W świecie arabskim i tę sferę życia społecznego reguluje wszechobecny Koran. Zaczyna się to już od statusu jednostki, podporządkowanej bogu i wspólnocie jego wyznawców, z której nie można się już wyłamać; muzułmanin nie może stać się niewierzącym ani zmienić wyznania.
Wynikają stąd fundamentalne odmienności wobec doktryny liberalnej (i systemu uniwersalnego). Dotyczy to praw politycznych, ekonomicznych, wymiaru sprawiedliwości, zasady niedyskryminacji (status kobiet), więzi między prawami a obowiązkami itd.
Specyfika islamu uniemożliwia zatem utworzenie regionalnego międzypaństwowego systemu ochrony praw człowieka, z tych samych powodów utrudnione jest przystępowanie
(i wypełnianie postanowień) krajów arabskich do instrumentów uniwersalnych. Podejmuje się jedynie nieformalne próby islamizacji praw człowieka, czyli wypracowania odpowiedniego dokumentu, uwzględniającego istniejące konwencje międzynarodowe. Np. Rada Islamska dla Europy (organizacja pozarządowa) proklamowała w 1981 r. w UNESCO Powszechną islamską deklarację praw człowieka. Inny projekt – Karty praw człowieka i narodów świata arabskiego – przygotowali eksperci arabscy w 1986 r. w Syrakuzach we Włoszech.
Są to jednak teksty niemal nieznane w krajach arabskich[1].
Jedynym dokumentem międzyrządowym w tej strefie jest arabska Karta praw człowieka, przyjęta przez Ligę Państw Arabskich we wrześniu 1994 r. Status tego dokumentu jest jednak niepewny z uwagi na niejasności proceduralne towarzyszące jego akceptacji; mimo otwarcia Karty do podpisu i ratyfikacji nie weszła ona do tej pory w życie.
Znajomość tego tekstu, mimo jego przyjęcia na szczeblu ministerialnym LPA, również nie jest rozpowszechniona w świecie arabskim. Karta arabska opiera się w znacznym stopniu na Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, łącznie z zasadą niedyskryminacji w relacji kobieta-mężczyzna. Znajdujemy w niej jednak istotne odstępstwa od deklaracji (m.in. brak zakazu niewolnictwa, brak swobód religijnych – prawa do zmiany wyznania). Jedynym mechanizmem kontrolnym byłoby składanie przez rządy raportów rozpatrywanych przez powołany na mocy Karty komitet ekspertów praw człowieka.
Komitet jeśli zostanie powołany – nie będzie miał żadnych kompetencji w zakresie oceny sytuacji praw człowieka w poszczególnych krajach ani prawa formułowania jakichkolwiek zaleceń dla rządów[2].
Prawa człowieka w krajach islamu są tematem złożonym i wielowymiarowym, z powodu różnorodności kulturowej, politycznej i społecznej tych państw. Islam jako religia i system prawny ma wpływ na kształtowanie praw człowieka w tych krajach, ale interpretacja tych praw i ich realizacja różnią się w zależności od kontekstu lokalnego.
Szeroko pojęty islam wskazuje na pewne uniwersalne prawa człowieka w świetle nauk Koranu i Sunny. To obejmuje prawo do życia, wolności religijnej, sprawiedliwości i równości. Mimo to, te prawa nie zawsze są interpretowane i stosowane w taki sam sposób we wszystkich krajach islamskich, a niektóre praktyki kulturowe mogą wpływać na ich realizację.
Przykładowo, kwestia równości płci jest tematem dyskusji w wielu krajach islamu. Chociaż islam w teorii uprawnia kobiety do praw takich jak prawo do dziedziczenia, prawo do rozwodu i prawo do edukacji, w praktyce te prawa mogą być ograniczane przez tradycyjne normy kulturowe, zwyczaje i prawa lokalne. Na przykład, w Arabii Saudyjskiej, prawo jazdy dla kobiet zostało wprowadzone dopiero w 2018 roku po długotrwałej kampanii na rzecz praw kobiet.
Kraj ten jest również często krytykowany za swoje surowe przepisy dotyczące „przestępstw moralnych”, które ograniczają wolność wypowiedzi, wolność religijną i prawa osób LGBT. Jednak Arabia Saudyjska twierdzi, że ich system prawny, oparty na świętych tekstach islamu (Szariat), gwarantuje prawdziwą sprawiedliwość.
Inny przykład stanowi Iran, gdzie Szariat również jest podstawą prawa. Iran jest często krytykowany za ograniczanie praw kobiet, praw osób LGBT oraz za represje wobec dysydentów politycznych. Mimo to, kraj ten również posiada instytucje demokratyczne, takie jak wybory prezydenckie i parlamentarne.
Z drugiej strony, kraje takie jak Turcja i Indonezja, również z dominującą populacją muzułmańską, przyjęły bardziej sekularne podejście do praw człowieka. Chociaż islam odgrywa ważną rolę w tych społeczeństwach, prawo jest bardziej zgodne z międzynarodowymi standardami praw człowieka.
Turcja, choć jest krajem o większości muzułmańskiej, to jest oficjalnie świeckim państwem, w którym prawo jest oddzielone od religii. Prawa człowieka w Turcji są zabezpieczone w konstytucji, która obejmuje prawa takie jak wolność słowa, wolność religii i równość płci. Jednak w praktyce, praw człowieka w Turcji często są naruszane, szczególnie w obszarach takich jak wolność prasy, wolność zgromadzeń i prawa osób LGBT.
Podobnie, w Indonezji, największym na świecie kraju muzułmańskim, islam jest jednym z wielu czynników wpływających na prawa człowieka. Indonezja ma konstytucję, która gwarantuje wolności obywatelskie, jednak realizacja tych praw jest nierówna i napotyka wiele przeszkód, takich jak korupcja, przemoc wobec kobiet i dyskryminacja mniejszości religijnych.
Prawa człowieka w krajach islamu są tematem skomplikowanym, znanym z różnorodności i często sprzeczności. Mimo że islam w teorii gwarantuje wiele podstawowych praw człowieka, ich realizacja w praktyce jest różna i zależy od wielu czynników, takich jak kontekst polityczny, społeczny i kulturowy. Istotne jest zrozumienie tej złożoności i kontynuowanie dialogu i współpracy w celu poprawy przestrzegania praw człowieka w tych krajach.
[1] K. Tomala (red.), Uniwersalizm praw człowieka. Idea a rzeczywistość w krajach kultur pozaeuropejskich (materiały z konferencji PAN, w maju 1998r.), Warszawa 1998
[2] M. Nowicki, Prawa człowieka a organizacje pozarządowe, Warszawa 1998, s. 154 – 155